subsidiënten | colofon

Tagcloud: UIT / AAN

Review Stellingname

| 2013-09-20 12:53:59

Review Stellingname
Gastcurator Jacqueline Heerema over een interpretatieve gemeenschap, subjectieve cartografie en innoverend erfgoed:

Gaan we in verzet, passen we ons aan of ontwikkelen we nieuwe zienswijzen?

Onze relatie met water en land in verleden, heden en toekomst is een zaak van iedereen. 
Stellingname gaat over deze anthropogene relatie met water, land en innoverend erfgoed. 
Hoe kunnen we die relatie onderzoeken, wat kunnen we ontdekken, en op welke wijze kunnen deze ontdekkingen bijdragen aan beter begrip van onze dagelijkse omgeving?

Stellingname gaat over het bevragen van onze relatie met land en water in een door erfgoed gereguleerd landschap, vol dijken, gemalen en forten. Een op het oog veilige leefomgeving, maar het waterpeil verandert, zo ook moet onze blik en houding veranderen. 
Een parallel dringt zich op tussen deze polder en het koraaleiland Tuvalu, waar de zee door de bodem prikt en leven en voedselproductie onmogelijk maakt. Tuvalu is een van de eerste slachtoffers van klimaatverandering. De bestaande leefcondities en identiteit moeten losgelaten worden en de gemeenschap worstelt met de vraag wat ze willen behouden? 
Als identiteit maakbaar is, een constructie volgens entnoloog Gerard Rooijakkers*, en volgens kunsthistoricus Tracy Metz is ‘water onze identiteit’, dan dwingen deze veranderingen ons tot nieuwe zienszwijzen en handelen.


Interpretatieve gemeenschap

Satellietgroep nodigde samen met Kunstfort bij Vijfhuizen kunstenaars en wetenschappers uit om als pioniers samen met lokale ‘kenners’ als partners het gebied bloot te leggen, waarbij lokale kennis en narratieven zich verbinden aan observaties, onderzoeken en presentaties. Op deze wijze worden het gebied en haar bewoners geactiveerd en wortelen de projecten en daaruit voortvloeiende voorstellen of ‘stellingnames’ in de verschillende gemeenschappen.
 Iedereen – bewoner, bezoeker en expert - kon bijdragen vanuit persoonlijk en professioneel perspectief, aan dit meer duurzame, culturele, historisch transparante, maatschappelijk gewortelde en op de toekomst gericht onderzoek van het waterlandschap waarin we leven.
 Stellingname vraagt een actieve houding. Gastcurator Jacqueline Heerema gebruikt de term ‘interpretatieve gemeenschap’. Stellingname is een open uitnodiging voor dialoog over water en land.  De gekozen methode is veldwerk. Met een ‘open mind’ als voorwaarde om te kunnen ‘ont’dekken.

 

‘We gaan de waterbeleving versterken’ – nota gemeente Haarlemmermeer


De grootste opgave waar Nederland als deltaland voor staat is onze omgang met water en land. De zeespiegel stijgt, het land klinkt in, de zout/zoet water balans raakt verstoord en rivieren zijn te droog of te vol. Duurzame omgang met water is van groot belang voor iedereen. Nederland is een aantrekkelijk land om in te wonen en werken, maar ook een kwetsbaar land. De fragiele balans tussen mens en omgeving staat steeds onder druk door klimaatverandering, economische en politieke processen. Het verkennen, onderzoeken en op verschillende manieren zichtbaar te maken van onze relatie met water en land draagt bij aan een beter begrip van de opgaven waar we met z’n allen voor staan in Nederland, en daarbuiten.

Water is n.l. fluïde. Je hebt een emmer nodig om water te kunnen bevatten.
Of begrip van deze polder.



Beleving en kennis

Nederland kenmerkt zich door een rijke én innoverende cultuurhistorie op het gebied van de kunsten én watermanagement. Deze twee unieke cultuurhistorische domeinen zijn complementair en samen vormen ze het geheel dat Satellietgroep aan elkaar verbindt, ook tijdens de manifestatie Stellingname. Waardevol in deze is het begrip 'cultuurlandschap' als typering van ons deltalandschap. Oerhollands, en voor de argeloze kijker eerder als natuur- dan als cultuurlandschap waarneembaar. Transparantie - zichtbaar en ervaarbaar maken - van dit 'man made' landschap in verleden, heden en toekomst draagt bij aan een publieke en professionele bewustwording ten aanzien van onze dynamische cultuur en dit specifieke innoverende erfgoed. 


‘Erfgoed is net als water niet statisch, maar een dynamische actor.
Waterpeilen veranderen en zo ook onze blik en houding.’


Innovatory heritage
Stellingname gaat over leesbaarheid van dit gestapelde waterlandschap met natuurlijke, sociale, militaire en waterbouwkundige geschiedenis, over transparant maken van 'man-made' land, water als kenniserfgoed. Niet in de zin van innovatief beheren of ontsluiten of denken over een vorm van vaststaand erfgoed, maar over het erfgoed zélf als dynamische actor?
Gastcurator Jacqueline Heerema heeft voor Stellingname de term ‘innoverend erfgoed’ (innovatory heritage) bedacht. Binnen het erfgoed-denken bestaat ‘innovative heritage’ vooral als het zoeken naar nieuwe vormen van beheer, behoud en ontsluiten van erfgoed.
‘Innoverend erfgoed’ gaat uit van een actieve dynamische rol van het water en land zélf als actoren in vernieuwend denken. Wat kunnen we leren van de wisselwerking tussen mensen, land en water en op welke wijze kunnen artistieke onderzoeken bijdragen aan het ontwikkelen van nieuwe inzichten? Verbeelding en beleving zijn de katalysatoren in dit proces. Kunstenaars (in de meest brede zin van het woord) verkennen nieuwe denkrichtingen en blikvelden waaruit we nieuwe zienswijzen en inzichten kunnen destilleren.

Volgens de Erfgoedcellen België: ‘Erfgoed kan een nieuw leven leiden als mensen het een  plaats geven in hun eigen wereld. We staan er niet bij stil, maar ook vandaag maken we heel   wat toekomstig erfgoed aan. Erfgoed evolueert voortdurend.’

Jan de graaf: ‘Het gaat om een landschap waar de vocht-huishouding onderwerp is van intensive care. Het ritme van de zee, eb en vloed, en de zeespiegelrijzing op de lange duur,  wordt op de voet gevolgd. Ook het militaire ritme van een mogelijke inundatie, een verhoogde vochtigheidsgraad. Net als de chemische samenstelling van de buiten- en de binnenwateren, zoet, zout, brak. Elders gebruik ik de term 'ritmo-geografie'.

Bram Esser: ‘Het zijn bespiegelingen op enerzijds het strikt utilitaire landschap van de  Haarlemmermeer en anderzijds gaat het over een specifieke manier van kijken en ervaren zodat je binnen dat utilitaire landschap toch nog tal van verborgen landschappen kan  herkennen.’ 


De polder observeren, verkennen, beleven en ontdekken

In de Haarlemmermeerpolder komt op verrassende wijze een groot deel van de Hollandse watergeschiedenis samen. Wat kan je waarnemen in de polder? Een stapeling van natuurlijke, sociale, militaire en waterbouwkundige geschiedenis: van Waterwolf tot inpoldering, van militaire stelling tot recreatielandschap.
Jaarlijks wordt 20 tot 40 miljoen m3 boezemwater ingelaten afhankelijk van de droogte van de zomer. De helft van dit water is voor het op peil brengen van het gewenste waterpeil in de sloten, de andere helft is voor het verdunnen en doorspoelen van het brakke en voedselrijke kwelwater. 
Een bijzonder kostbaar proces. Er zijn locaties aangewezen voor waterberging in geval van waterovervloed. De aanleg van een dijkenlandschap als geluidsbarriere voor Schiphol is in ontwikkeling, als een hedendaagse interpreatie van het begrip ‘utilitaire’ dijken als recreatielandschap. De polder is woon- en werkplek geworden voor mensen die vooral hun netwerken buiten de polder hebben, een recreatielandschap waar steeds met schoon water de polder doorgespoeld moet worden om het zout uit de polder te wassen. De verwachting is dat de polder de komende 50 jaar zouter zal worden. 
Hoe kan je deze processen inzichtelijk en ervaarbaar maken?
  
Francois Lombarts, uit gemeentelijke beleidsnotities:
'Oppervlaktewater is publiek eigendom en van tenminste één zijde publiekelijk toegankelijk   (met uitzondering van landelijk wonen)’.


Subjectieve cartografie
Voor Stellingname zijn een aantal ontdekkingsreizigers uitgenodigd om vanuit verschillende posities de Haarlemmermeer te verkennen - het land, het water en de mensen. Samen met bewoners en experts brachten zij als ‘een community of interpretation’ de Haarlemmermeer op bijzondere wijze in kaart, onder meer door subjectieve cartografie.
Kunstenaars en landschapskenners kozen in dit project positie ten aanzien van het Noord-Hollandse landschap, dat door economische en ecologische dynamiek aan constante verandering onderhevig is. Stellingname biedt daarmee nieuwe aanknopingspunten, inzichten en een beter begrip om het door polders gedomineerde kustlandschap 'te lezen'. Het stelt zowel professionals als een breder publiek in staat om een vertaalslag naar de toekomst te maken. 
Een voorbeeld hiervan is de innovatieve invulling van historisch erfgoed Kunstfort bij Vijfhuizen als onderdeel van de Stelling van Amsterdam. De opzet van het Kunstfort was autarkisch, waarbij onder meer een meter duinzand op het dak door natuurlijke filtratie van regenwater het fort kon voorzien van drinkwater.

Stellingname kwam tot stand in een samenwerking van Satellietgroep met het Kunstfort bij Vijfhuizen en bijdragen van kunstenaar/publicist Sjaak Langenberg (opening 7 april), Polderonderzoeken door ontwerper Francois Lombarts, filosoof Bram Esser, stedenbouwkundigen Jan de Graaf & Robert Schütte, landschapsarchitect Ronald Boer & Valerie Dempsey (UK), kunstenaars Jacqueline Verhaagen, Marjolijn Boterenbrood, de installatie ‘Vloei I’ van Bram Vreven, en gastsprekers fotograaf Kadir van Lohuizen, architect Charlotte Geldof (BE), curator Ine Gevers en museoloog Peter van Mensch (finnisage 23 juni).

‘Verhalen vormen de toegang tot het mysterie van de leefbaarheid.’
Filosoof Bram Esser schreef ’10 regels voor het nieuwe reizen’ en ziet deze kunstenaars als ‘polderingenieurs’, die zich verhouden tot verzonken en verborgen landschappen. Verbeeldingskracht is nodig om het landschap te ontsluiten. Een onzichtbaar landschap, fysiek getemd door logistieke processen. Esser ziet parallelen tussen verschillende sociale gemeenschappen en machines zoals gemalen om dit kunstmatig landschap te creëren. Bram ontdekte tijdens zijn polderexpedities onder meer een koraalkweker op de bodem van deze voormalige binnenzee. 
Koraal is de sensor van klimaatverandering. Hij schreef het essay ‘Wonen op de bodem van de zee. Op zoek naar de verborgen landschappen van de Haarlemmermeer’.

The polder a vast sinking landscape’, over het ontbreken van vaste grond onder je voeten
Ontwerper Francois Lombarts zwom voor zijn project ‘Ik Wil De Polder In’ door de sloten en greppels van de Haarlemmermeerpolder om de polder te leren begrijpen. Het resulaat vatte hij samen in het videowerk ‘Sinking into the landscape'. Hij concludeerde na maanden zwemmen door de polder dat ‘het water hem niet raakte’. Net als de polderbewoners, maar in zijn geval door de fysieke beperking van een wetsuit. ‘Je ziet het niet en je kunt het nauwelijks gebruiken’ staat in de gemeentelijke beleidsnotitie en ‘we gaan de waterbeleving versterken’. Lombarts bedacht voor de Haarlemmermeerpolder door samentrekking van Rural en Urban de term ‘Utopian rurban landscape’

Lombarts: I could not trust the half earth beneath my feet, giving way and sucking me deeper. The effort required to pull myself out, to keep my head above water was almost unbearable, yet I was also too tired to notice. Deceptively demanding conditions, the polder a vast sinking landscape, where sure footing could not be guaranteed, and the immense effort required to be able to make the polder habitable.’

‘Salt. If you have too much you die. If you have not enough you die.’
Jaarlijks wordt 20 tot 40 miljoen m3 schoon water door de Haarlemmermeerpolder gepompd om de polder door te spoelen i.v.m. verzilting door opborrelende zoute kwel. Het onderzoek ‘Brak Water, Zilt Land. Zoutbelasting of de prijs van het inpolderen’ van landschapsarchitect Ronald Boer & kunstenaar Valerie Dempsey (UK) maakt de samenhang en steeds verschuivende balansen in de polder en daarbuiten voor een breed publiek zichtbaar en ervaarbaar. 
Op 24 punten namen Boer/Dempsey en polderbewoners monsters van het water en land voor de ‘Waterbibliotheek’ en ‘Mudscapes’.

De fluctuerende hoogteverschillen van het water in Haarlemmermeerpolder vormen een uitdaging voor de pilot ‘HWGGA’ van kunstenaar Jacqueline Verhaagen. Zij onderzocht samen met leerlingen en experts de technische kennispotentie van de polder in het project ‘Vloeibaar Land’. De facinatie voor de verborgen onderwater poezie van de polder resulteerde in de proefopstelling voor het waterkunstwerk dat de zin ‘Het Water Geeft Geen Antwoord’ (HWGGA) door wisselende water- en luchtdruk ervaarbaar maakt.

Kunstenaar Marjolijn Boterenbrood trok met haar satellietbus de Haarlemmermeerpolder in om modderverhalen te vinden voor haar project ‘Mapping Delta-Land’. Ze maakte met bewoners en experts het besef van leven in dit deltaland zichtbaar in het ‘Polderarchief’. Ze relateerde ‘onze’ delta aan delta’s elders door 3 internationale fotografen uit te nodigen werk te presenteren.
Fotograaf Kadir van Lohuizen sprak tijdens de expertmeeting (finissage 23 juni) over het effect van zeespiegelstijing in 6 delta regio’s. Over zeewater en verzilting, en evacuatie ‘when the water does not leave’. Hij vertelt over New Orleans en Katrina. Hoe, als gevolg van het afdammen van rivieren het slib niet meer aangroeide, de natuurlijke bescherming verdween en New Orleans van inlandse stad aan zee kwam te liggen. En hoe na Katrina 1 miljoen mensen niet meer terugkeerden naar de stad….

De verborgen strategie van evacuatie?    
Start: zoek zijwaarts, weg-wijzer, re-inundatie, (n)u, kunstevacuatie, luchtverkenning, finish:  zoek zijwaarts - Rechtwandeling De Graaf/Schütte



Stedenbouwkundigen Jan De Graaf en Robbert Schütte ontwikkelden een 'lopend onderzoek' over de Geniedijk voor hun project 'Grenslandschappen - een verkenning op het kruispunt van de getrainde tred en het geschoolde oog'. Met specialisten en door literatuuronderzoek ontstond de 'Rechtwandeling' op het kruispunt van de militaire en toeristische blik, om de intelectuele dimensies van reizen te stimuleren. Het project gaat over iets wat je niet ziet. Over parallele historische ontwikkelingen en de mogelijke onderliggende strategie van de Stelling van Amsterdam – Unesco Wereld Erfgoed – namelijk als bescherming van het Rijksmuseum?
Het is nog steeds een militair waterlandschap, en als gidsen bieden De Graaf/Schütte een ‘voice over’ voor wat zij een ‘psychopatisch landschap’ noemen. Het landschap verzwijgt de geschiedenis, namelijk de strategie van evacuatie. De Graaf/Schütte verwijzen naar de recente Meerlaagsveiligheid Strategie** van de overheid  - gericht op 1. Risicoreductie door preventie met dijkversterkingen, 2. ruimte voor de rivier en maatregelen in de ruimtelijke ordening en 3. rampenbeheersing en slachtofferreductie - en vragen zich af wie bepaalt wat of wie beschermd wordt of opgeofferd bij mogelijke evacuatie?
‘De intelectuele dimensies van het landschap’ resulteert volgens De Graaf/Schütte uiteindeljk in de relatie ‘toerist en drone’, waarbij de toerist via smartphones en GPS zichzelf kan bekijken als toerist in het landschap.

Tot slot een citaat uit ‘Invasieve exoten’ door kunstenaar/publicist Sjaak Langenberg (opening 7 april):
‘Reizigers vertrekken en landen van Schiphol binnen de Stelling van Amsterdam in de Haarlemmermeerpolder!
Reizigers komen zelden terecht in de directe omgeving van  luchthavens in tegenstelling tot (invasieve) exoten die zich verspreiden in de directe omgeving van havens (via ballastwater), of planten en dieren die via luchthavens een onverwachte bestemming bereiken. Langenberg bepleit ‘veldbedden’ in de Haarlemmermeerpolder die gestrande reizigers op Schiphol naar een onverwacht reisdoel brengen….
De overlast staat buiten kijf, maar de poëzie van het bewuste én onbewuste transport van   soorten ook, dus ik neem graag een voorbeeld aan de wijze waarop exoten zich verplaatsen   en bepleit hier vandaag de Haarlemmermeerpolder als opvangplek van exoten die op   Schiphol strandden. Rode Kruis, zet bij calamiteiten geen veldbedden neer op Schiphol, maar in de Haarlemmermeerpolder, zodat reizigers zich als zaden kunnen verspreiden rond de   luchthaven en kennis kunnen nemen van een stuk Nederland waar ze anders aan voorbij   zouden zijn gereden. 
    
Maak van de Haarlemmermeerpolder de meest exotische plek van Nederland.
Leve de invasieve exoten!
Leve de co-creatie van mens en natuur!’


Samenvattend
Het doel van Stelingname was het inzichtelijk samenbrengen van de verschillende betekenislagen – historisch, functioneel, menselijk, natuurlijk en wetenschappelijk - die de Haarlemmermeer als representant van Nederlandse waterrelaties kenmerkt. Door locatie specifieke onderzoeken en resultaten inzichtelijk en ervaarbaar te maken met een brede en actieve publieks- en expertsbenadering. Naast de historische kaarten in de stategische ruimte werd ook een nieuwe laag is toegevoegd met commentaren en anekdotes van bewoners, bezoekers en schoolkinderen.
Bovendien is een van de resultaten van Stellingname - naast de nieuwe werken - de nieuwe cartografie die voegt zich bij de bestaande historiche cartografie, n.l. subjectieve cartografie.
Museoloog Peter van Mensch stelt dat kunst kán bijdragen in het discours over erfgoed door andere concepten in te brengen.
 
En, zoals met alle nieuwe werken worden in de loop van de tijd nieuwe betekenislagen toegevoegd.
Een aanzet voor vervolg, als hummus om op door te werken.
Stellingname gaat over overlevingstrategiën om te overleven in de polder!

Jacqueline Heerema, september 2013.

Bronnen:
* Identiteit volgens etnoloog Gerard Rooijakkers:

‘Er zijn 3 kenmerken van identiteit:
1. territorium: we hechten ons in ruimte: de mens als topofiel wezen: we houden van plekken
2. constructie van verleden: we hechten ons in tijd; je hebt of je maakt geschiedenis, geschiedenis is mensenwerk en zetten we naar onze hand: rituelen, vlag, volkslied
3. constructie van bloed: culturele constructie van ras, verwantschap tussen mensen, bloedverwanten, mensen van blauw bloed (adel), ook folkore, streekeigen karakter of volksaard, kenmerken waar mensen zich in herkennen.

Er zijn 3 locaties voor identiteit:
1. identiteit zit in het hart, zit in de mens zelf (aangeboren)
2. identiteit zit in het hoofd: kennis
3. identiteit zit in het hoofd van de ander: die ander projecteert zijn visie op een persoon of groep’

**  Meerlaagsveiligheid
‘Laag 1 is de belangrijkste pijler voor risicoreductie. Het waterveiligheidsbeleid bestaat in de eerste plaats uit preventie en kan worden aangevuld met inspanningen voor een duurzame ruimtelijke inrichting en rampenbeheersing. Maatregelen in laag 1 blijken effectief te zijn en veelal ook kostenefficiënt. Combinaties met maatregelen in andere lagen kunnen echter zowel economisch als op basis van een bredere afweging verdedigbaar zijn.
De effectiviteit en kosteneffectiviteit van maatregelen in laag 2 liggen genuanceerd en zijn sterk afhankelijk van de karakteristieken van een gebied. Geleidingswerken en compartimenteringsdijken kunnen afhankelijk van de situatie (kosten)effectief zijn, evenals het beschermen van risicovolle en kwetsbare objecten. Gevolgenbeperkende maatregelen bij
inrichting, locatiekeuze en herstructurering lijken enkel kansrijk wanneer slim mee gekoppeld wordt met andere ruimtelijke ontwikkelingen of onderhoudsopgaven. Dit vergt echter een effectief lange termijn beleid.
Laag 3 is vooral gericht op slachtofferreductie, het verbeteren van de crisisbeheersingsorganisatie lijkt daarvoor effectief en kostenefficiënt. De maatregelen beperken zich veelal tot het beter benutten bestaande middelen en infrastructuur. Daarbij is het wel van belang dat een aantal veronderstelling over de werking van de rampenbeheersingsorganisatie en de effectiviteit daarvan, nader worden onderzocht en getoetst.’
Bron: Deltaprogramma Kust, ministerie I & M.



Na Stellingname: het vervolg

‘Het is geen wonder dat na Stellingname projecten en betrokkenen de ontwikkelde kennis en visie verder delen en door ontwikkelen.’

Denken over de polder en nieuwe water-overlevingsstrategiën is actueel in binnen en buitenland.
Het ontwikkelen van dubbele duurzaamheid staat daarbij centraal: duurzame relatie met partners, zoals Kunstfort en het team, de deelnemende kunstenaars, bewoners en bezoekers; maar ook duurzaam denken over onze relatie met water en land, en ‘innoverend’ erfgoed!

Het Kunstfort bij Vijfhuizen zal de bevindingen van Stellinganme meenemen in de Ringbiennale 2014. De aftrap van dit samenwerkingsproject van het Historisch Museum Haarlemmermeer, Kunstfort bij Vijfhuizen, Museum De Cruquius en Podium voor Architectuur vindt plaats op 21 september 2013, met ondermeer de presentatie van de ‘Waterbibliotheek’ die Ronald Boer en Valerie Dempsey voor Stellingname ontwikkelden.

Stedenbouwkundigen Jan de Graaf & Robert Schütte werken met het Kunstfort aan een uitwerking van hun militaire wandeling ihkv ‘Militair Landschap’ en Unesco Wereld Erfgoed.

Marjolijn Boterenbrood en Ronald Boer/Valerie Dempsey zijn selecteerd voor deelname aan het langlopende project ‘Balanceren tussen Zoet en Zout’ van de Bewaerschole in Zeeland.

De Video ‘Sinking into the landscape’ van ontwerper Francois Lombarts voor Stellingname werd door Satellietgroep en GeoAIR geselecteerd voor het ‘Now Wakes The Sea’ Film Festival @ Batumi Beach in Georgië in augustus 2013.
De video is opgenomen in het meerdaagse programma ‘Kassymposium Polder Zoekt Liefhebber ‘ op 21 en 22 september 2013 in De Bovenlanden, Wilnis. Hunnie is een project van ontwerpers Henriëtte Waal & Sophie Krier.

Filosoof Bram Esser raakte in contact met Schiphol en werkt mogelijk mee aan de viering van 100 jaar Schiphol in 2016.

Curator Jacqueline Heerema /Satellietgroep gaf in augustus 2013 een lezing over ‘Inclusive Innovatory Heritage’ tijdens de internationale museologische conferentie ICOMRio2013 in Rio de Janeiro, Brazilië.

bg2.jpg
zee water cultural badgast scheveningen zandmotor with artists new research art coastal project was dat satellietgroep artist sea from